Gian truân hiệp định hạt nhân Iran

Trên thực tế thì thỏa thuận vừa đạt được không đơn thuần chỉ là kết quả của cuộc đàm phán trên mà còn là sản phẩm của một cuộc “chạy đua Marathon” kéo dài suốt 12 năm qua. Từ tháng 8-2002, trang đầu tiên của tập hồ sơ về chương trình hạt nhân của Iran bắt đầu xuất hiện với việc những lò phản ứng hạt nhân bí mật tại các thành phố Natan và Arak (miền trung Iran) bị phát hiện. Cũng từ đó, một quá trình đàm phán giữa Iran với các nước phương Tây, trước hết là Đức, Pháp đại diện cho Liên hiệp châu Âu (EU) cùng với Mỹ, và sau này là nhóm P5+1 kéo dài hơn 12 năm theo kiểu hình sin với không ít lần đổ vỡ. Đơn cử như trong giai đoạn Tổng thống Iran Mahmoud Ahmadinejad cầm quyền (2005-2013), quan hệ Iran – Mỹ đã có lúc xuống thấp tới ngưỡng chuẩn bị có va chạm quân sự (tháng 7-2012, trước việc Tehran đe dọa sẽ đóng cửa eo biển Hormuz chính quyền Obama đã phải triển khai hạm đội tàu ngầm “SeaFox” tới vịnh Péc-xích và Biển Ả rập). Những biện pháp trừng phạt của Liên hợp quốc (bắt đầu từ tháng12-2006) càng khiến quá trình đàm phán lâm vào bế tắc bởi thái độ kiên quyết của Iran. Sự thay đổi cách tiếp cận vấn đề hạt nhân Iran của chính quyền Obama và đặc biệt là sau khi tân Tổng thống Iran Hassan Rouhani, người theo đuổi đường lối ôn hòa, đắc cử (hồi tháng 6-2013), tiến trình đàm phán bắt đầu đem lại những kết quả tích cực. Thỏa thuận tạm thời ngày 24-11-2013 thực sự là cú huých quan trọng dẫn tới vòng đàm phán vừa qua. Ngay cả thỏa thuận khung nêu trên cũng chỉ đạt được sau khi vòng đàm phán cuối cùng phải gia hạn thêm hai ngày.

Sở dĩ quá trình đàm phán về chương trình hạt nhân của Iran kéo dài và đầy cam go, trước hết và là nguyên cớ chủ đạo, là bởi sự thiếu tin tưởng từ cả hai phía. Đặc biệt, sự thù địch giữa hai đối tác chính là Mỹ và Iran đã tồn tại từ ngay sau cuộc cách mạng Hồi giáo năm 1979 càng làm trầm trọng thêm những cách nhìn khác biệt về mục đích của chương trình hạt nhân. Các nước phương Tây luôn cho rằng chương trình hạt nhân của Iran là nhằm hướng tới việc sở hữu vũ khí hạt nhân. Ngược lại, Tehran luôn khẳng định nước này chỉ nhằm mục đích dân sự. Hơn nữa, bản thân tính phức tạp và nhạy cảm của vấn đề đàm phán càng khiến cho quá trình thương lượng thêm gian truân. Kết quả của các đợt thanh sát những cơ sở hạt nhân tại Iran của Liên hợp quốc cho thấy giới hạn mong manh giữa khái niệm “dân sự” và “quân sự” của chương trình hạt nhân. Cũng cần nhấn mạnh thêm, quan điểm cứng rắn của Israel và một số nước trong khu vực, tiêu biểu như của A-rập Xê-út hay Các tiểu vương quốc A-rập Thống nhất, v.v., cũng góp phần không nhỏ trong cách đối xử của P5+1 với Iran trong suốt một thời gian dài.

Mặc dù để các bên có thể đi đến được một hiệp định toàn diện cuối cùng, dự kiến sẽ ký vào ngày 30-6-2015, vẫn còn cả một chặng đường đầy cam go phía trước nhưng rõ ràng kết quả vừa đạt được tại Lausanne thực sự là một bước ngoặt quan trọng mở ra khả năng khép lại không chỉ một trong những hồ sơ nhức nhối nhất tại Trung Đông trong hơn thập kỷ qua, mà thậm chí có thể là rất nhiều những vấn đề nan giải khác tại khu vực, trước hết là cuộc chiến chống lại tổ chức Nhà nước Hồi giáo tự xưng (IS).

Trước hết, thỏa thuận khung đã giải quyết được câu hỏi mấu chốt nhất của tiến trình đàm phán trong 12 năm qua - cách thức ngăn chặn khả năng sở hữu vũ khí hạt nhân của Iran. Theo thỏa thuận khung, Tehran cam kết sẽ thực hiện các biện pháp dưới sự giám sát của Cơ quan Năng lượng nguyên tử quốc tế (IAEA) để minh chứng cho việc họ không có tham vọng chế tạo vũ khí hạt nhân, như việc cắt giảm số máy ly tâm làm giàu uranium từ 19.000 xuống còn 6.000. Đổi lại, cộng đồng quốc tế công nhận quyền theo đuổi chương trình hạt nhân dân sự của Iran. Sự thỏa hiệp này rõ ràng là cơ sở vững chắc để các bên có thể đi hiệp định toàn diện vào cuối tháng 6 này.

Thỏa thuận khung cũng minh chứng cho việc có thể giải quyết nhiều vấn đề quốc tế, thậm chí là những vấn đề gai góc nhất, thông qua đàm phán hòa bình. Trong 12 năm qua, rõ ràng các biện pháp trừng phạt áp đặt lên Iran đã không đem đến bất cứ một kết quả tích cực nào, ngược lại còn đẩy rất nhiều người dân Iran rơi vào cảnh khốn khó, đồng thời càng khiến cho hồ sơ hạt nhân của Iran dày thêm. Quá trình đàm phán giữa Iran với P5+1 không chỉ giúp giải quyết sự bế tắc này mà còn là bài học hữu ích có thể áp dụng cho rất nhiều vấn đề nan giải hiện đang tồn đọng tại Trung Đông, điển hình nhất là xung đột Israel – Palestine hay cuộc nội chiến tại Syria.

Nếu có thể khép lại trong hòa bình, hồ sơ về chương trình hạt nhân của Iran có thể tạo nên một bước khởi đầu mới tại Trung Đông. Đối đầu Iran - phương Tây giảm, thậm chí có thể được triệt tiêu, rất có thể sẽ mở ra khả năng tạo dựng được những tập hợp lực lượng chưa từng có tại khu vực. Đơn cử như nếu xảy ra việc Iran tham gia liên minh chống IS, điều này chắc chắn sẽ góp phần làm đảo lộn trật tự đang tồn tại hàng chục năm nay tại Trung Đông, như quan hệ Israel - Mỹ, Mỹ với các đồng minh vùng Vịnh v.v.

Về tầm vóc của thỏa thuận khung này, có lẽ đánh giá của một trong những người trong cuộc - Tổng thống Mỹ Barack Obama là đầy đủ và hợp lý hơn cả. Ông coi đây là một thắng lợi của các nỗ lực ngoại giao bền bỉ, một kết quả mang tính lịch sử, thậm chí ông còn ví thỏa thuận khung giống như Hiệp định cắt giảm vũ khí hạt nhân giữa Mỹ và Liên Xô trước đây.

Tất nhiên, đấy mới chỉ là kỳ vọng xét trên lý thuyết, bởi để có thể đi đến đích cuối cùng, Iran và P5+1 còn phải hóa giải không ít thách thức.

Trở ngại lớn nhất có lẽ vẫn là sự nghi kỵ giữa các bên và ngay cả trong nội bộ mỗi nước. Ngay sau lễ ký kết, ngày 3-4-2015, Tổng thống Iran Hassan Rouhani tuyên bố Tehran sẽ tôn trọng thỏa thuận ban đầu này với điều kiện các bên liên quan cũng hành động tương tự, còn Tổng thống Mỹ Obama cũng đưa ra lời cảnh báo “Iran sẽ đối mặt với nhiều cuộc thanh sát hơn bất kỳ nước nào. Nếu Iran có ý lừa dối thì thế giới sẽ biết rõ”. Ngay tại nước Mỹ, việc thông qua hiệp định hạt nhân chắc chắn sẽ không hề dễ dàng do sự phản đối từ phía các nghị sĩ đảng Cộng hòa. Chủ tịch Hạ viện Mỹ John Boehner đòi Quốc hội phải xem xét kỹ càng thỏa thuận trước khi tính đến việc dỡ bỏ cấm vận đối với Iran. Còn về phía Iran, Tổng thống Rouhani cũng không phải có được sự ủng hộ của tất cả, trước hết là sự phản ứng của phe bảo thủ theo đường lối cứng rắn.

Sự phản đối của một số nước tại Trung Đông, điển hình là từ phía Israel, cũng là một rào cản không dễ vượt qua. Đặc biệt trong bối cảnh Trung Đông đang hết sức hỗn loạn, thỏa thuận hạt nhân không còn đơn thuần mang trọng trách giải quyết quan hệ giữa Iran với cộng đồng quốc tế, nó rất dễ bị gắn với lợi ích của các phe phái trong các cuộc xung đột vũ trang tại Syria, Libya, Yemen v.v.

Bất luận thế nào, chính sự gian truân của quá trình đàm phán về hiệp định hạt nhân Iran cho thấy đang có một sự thay đổi lớn lao trong cách giải quyết các vấn đề gai góc tại Trung Đông, bởi thế cộng đồng quốc tế có quyền kỳ vọng vào một bước khởi đầu mới của tiến trình vãn hồi hòa bình cho khu vực nóng bỏng nhất thế giới này.